به گزارش فارس، تبار حضرت عبدالعظیم حسنی با چهار واسطه، به سبط اکبر پیامبر خدا(ص) و خاندان وحی می‌رسد، احمد بن علی نجاشی -که یکی از ارکان علم رجال است- درباره نسب آن بزرگوار می‌نویسد: هنگامی که جنازه او را برای غسل برهنه می‌کردند، در جیب لباس وی نوشته‌ای یافت شد که در آن، نسبش، این گونه ذکر شده بود: من ابوالقاسم، عبدالعظیم‌بن عبدالله‌بن علی‌بن حسن‌بن زید‌بن علی‌بن حسن‌بن علی‌بن ابی‌طالب هستم.[1]
حضرت عبدالعظیم که کنیه‌اش ابوالقاسم و ابوالفتح نیز بوده، در روز پنج‌شنبه چهارم ماه ربیع‌الآخر سال 173 هجری قمری، در زمان هارون الرشید در مدینه در خانه جدش حضرت امام حسن مجتبی(ع) متولد شده … و پس از مدت 79 سال و شش ماه و یازده روز قمری عمر، در روز آدینه پانزدهم شوال المکرم سنه 252 هجری قمری، در زمان المعتزّ بالله عباسی به سرای آخرت رحلت کرد. [2]
در ادامه به شرح آیت‌الله محمّد محمّدی ری‌شهری از حکمت برابری زیارت عبدالعظیم(ع) با زیارت سیدالشهدا(ع) که در کتاب «حکمت‌نامه حضرت عبدالعظیم(ع)» آمده است، ‌می‌پردازیم:
برای اثبات عظمت علمی حضرت عبدالعظیم(ع) کافی است که بدانیم امام معصوم، مردم را برای حل مشکلات دینی و یافتن پرسش‌های اعتقادی و عملی‌شان به ایشان ارجاع داده است.
صاحب بن عَبّاد در رساله‌ای که در شرح حال حضرت عبدالعظیم(ع) نوشته[3]، در توصیف علمی ایشان آورده است: ابوتراب رویانی روایت کرد که شنیدم ابوحمّاد رازی می‌گفت: خدمت امام هادی(ع) در سامرا رسیدم و مسائلی از حلال و حرام از ایشان پرسیدم، امام به پرسش‌های من پاسخ داد و هنگامی که خواستم از ایشان خداحافظی کنم، به من فرمود: «ای ابوحماد! هنگامی که چیزی از امور دینی در منطقه‌ات برای تو مشکل شد، از عبدالعظیم بن عبدالله حسنی بپرس و سلام مرا به او برسان».[4]
این تعبیر، به روشنی نشان می‌دهد که حضرت عبدالعظیم(ع) در عصر خود، مجتهد توانمندی بوده که براساس اصول و قواعدی که از اهل‌بیت(ع) در اختیار داشته، می‌توانسته دیدگاه‌های اسلام ناب را در زمینه‌های مختلف اعتقادی و عملی استخراج کند و به پرسش‌های مردم پاسخ گوید.
مهم‌ترین نشانه عظمت معنوی و مقامات باطنی حضرت عبدالعظیم(ع) برابری فضیلت زیارت مزار آن بزرگوار با فضیلت زیارت سیدالشهدا(ع) است.
شیخ المحدّثین «صدوق» از محمّد بن یحیی عطّار –که یکی از اهالی ری است– این گونه نقل کرده که خدمت امام هادی(ع) رسیدم، ایشان فرمود: «کجا بودی؟»
گفتم: حسین بن علی(ع) را زیارت کردم، امام هادی (ع) فرمود: «بدان که اگر قبر عبدالعظیم را در شهر خودتان زیارت کنی، مانند کسی هستی که حسین بن علی(ع) را زیارت کرده باشد».[5]
برای توضیح این روایت و تبیین عظمت معنوی حضرت عبدالعظیم(ع)، باید موضوعات فضیلت زیارت امام حسین(ع) و مقصود از برابری زیارت حضرت عبدالعظیم با زیارت امام حسین(ع) و حکمت آن بررسی شود:
الف ـ فضیلت زیارت امام حسین(ع)
در احادیث اهل‌بیت(ع)، فضایل، آثار و برکات فراوانی برای زیارت امام حسین(ع) بیان شده است، مانند: آمرزیده شدن گناهان، دعای فرشتگان، دعای اهل‌بیت(ع) طولانی شدن عمر، افزوده شدن روزی، زدوده شدن اندوه، شادی دل، تبدیل شدن بدی‌ها به خوبی‌ها، تبدیل شدن شقاوت به سعادت و برخورداری از حقّ شفاعت، همچنین در شماری از احادیث، فضیلت زیارت امام حسین(ع) بیشتر از حج و حتی طبق برخی از احادیث، ثواب آن، بیش از هزار حج و هزار عمره است.[6]
ب ـ مقصود از برابری زیارت عبدالعظیم با زیارت سیدالشهدا(ع)
مسئله این است که براساس حدیثِ یاد شده، آیا زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) به طور مطلق می‌تواند جایگزین زیارت امام حسین(ع) شود و یا در شرایط خاصّی، از چنین فضلیتی برخوردار است؟ در یک جمله، آیا برابری زیارت عبدالعظیم(ع) و زیارت امام حسین(ع) مطلق است و یا مقید؟
بی‌تردید، مقصود امام هادی(ع) در حدیث یاد شده، این نیست که از فضایل زیارت امام حسین(ع) بکاهد و یا در بیان فضیلت حضرت عبدالعظیم(ع) مبالغه کند.
بنابراین در پاسخ به سؤالی که مطرح شد، می‌توان گفت: برابری فضیلت زیارت عبدالعظیم(ع) و امام حسین(ع) مقید است، به فضای سیاسی ویژه‌ای که پیروان اهل‌بیت(ع) در آن مقطع تاریخی در آن زندگی می‌کردند، در زمانی که اختناق شدیدی جهان اسلام را فرا گرفته بود و جامعه تشیّع در دوران زمامداری افرادی مانند متوکل، مُعتـّز و معتمد عباسی، سخت‌ترین دوران‌های تاریخی خود را سپری می‌کرد.
در چنین شرایطی، امام هادی(ع) به منظور پیشگیری از خطرهایی که از طرف حکومت‌های وقت، شیعیان را تهدید می‌کرد، فضیلت زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) را با زیارت امام حسین(ع) برابر دانسته است، به تعبیری روشن‌تر، زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) برای کسانی که آمادگی خطرپذیری برای زیارت امام حسین(ع) را داشته باشند، پاداشی معادل زیارت آن حضرت دارد و حرم حضرت عبدالعظیم(ع) شعبه‌ای از حرم سیدالشهدا(ع) است و این خود، فضیلتی بزرگ و حاکی از جایگاه بلند عبدالعظیم در نزد اهل‌بیت(ع) و عظمت معنوی ایشان است.
ج ـ حکمت برابری زیارت عبدالعظیم(ع) با زیارت سیدالشهدا(ع)
برابری فضیلت زیارت حضرت عبدالعظیم با زیارت سالار شهیدان ـ هر چند در شرایط ویژهـ بی‌تردید بدون حکمت نیست، شاید نتوان به حکمت آن پی برد؛ لیکن راز و رمز این فضیلت بزرگ را باید در شخصیت علمی، عملی و جهادی آن بزرگوار، جستجو کرد.
در میان امام‌زادگان، شخصیت‌های بزرگی وجود دارند؛ اما درباره هیچ یک از آنها نقل نشده و حداقل به ما نرسیده که زیارتش با زیارت سیدالشهدا برابری کند، بنابراین حضرت عبدالعظیم(ع) باید از خصوصیات و مقامی برخوردار باشد که از مرقد مطهرش نور حرم حسینی ساطع شود و شمیم دل‌انگیز سیدالشهدا از آن استشمام شود.
احادیث دیگری نیز در فضیلت زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) نقل شده‌اند، مانند آنچه از شهید ثانی در تعلیقه خلاصة الأقوال علامه حلّی از امام رضا(ع) نقل شده که فرمود: «هر کس قبر عبدالعظیم را زیارت کند، بر خدا لازم می‌شود که او را داخل بهشت کند».[7]
پی‌نوشت‌ها:
[1] رجال النجاشی: جلد 2، صفحه 67، شماره 651
[2] ر.ک : مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظیم(ع): جلد 3، صفحات 181- 185 (رساله «عراضة الإخوان: سفرنامه معلّم حبیب آبادی به آستانه حضرت عبدالعظیم و شهرری»، محمدعلی معلّم حبیب‌آبادی .
[3] این رساله در سال 516 قمری به خط یکی از بنی بابویه نگارش یافته است. (ر.ک. خاتمه مستدرک الوسائل: جلد 4 صفحه 404 شماره 173)
[4] شناخت‌نامه حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) و شهرری/مجموعه رساله‌های خطّی و سنگی: ص 23 (رساله  «رساله فی فضل عبدالعظیم(ع) » صاحب بن عباد)
[5] ثواب الاعمال: صفحه 124 حدیث 1.
[6]برای آشنایی با متن احادیثی که به آن‌ها اشاره شد، ر. ک: دانشنامه امام حسین(ع): جلد 11 (فصل سوم و چهارم از بخش سیزدهم) و برای توضیحات لازم، ر. ک: همان: جلد 11، صفحات 101-111 (پژوهش درباره ارزش زیارت امام حسین علیه‌السلام)
[7] حاشیة الشهید الثانی علی خلاصة الأقوال: صفحه 191 حدیث 289، مجموعه مقالات کنگره حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) جلد 3 صفحه 42 (مقاله «زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)»، رضا استادی)